Tarixi

Lehvaz kəndi, Azərbaycanlıların tarixi və mədəni irsini daşıyan bir yaşayış məntəqəsidir. Meğri şəhərindən 6 km şimal-qərbdə, Meğri çayının sol sahilində yerləşən bu kənd, zəngin tarixi və mədəniyyəti ilə tanınır. Lehvaz kəndinin adı Zəngəzur mahalının 1832-1833-cü illərə aid Kameral təsvirində qeyd edilmişdir. O dövrdə kəndin əhalisi əsasən islam dininə mənsub olan azərbaycanlılardan ibarət olub, əkinçiliklə məşğul olurdular. Kameral təsvirə əsasən, kənddə 8 ailə və 15 nəfər islam dininə mənsub olanlar (azərbaycanlılar) yaşamışdır.

Zəngəzur qəzasının 1874-cü ilə aid Kameral təsvirində isə kəndin əhalisinin maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olduğu, əhali arasında müsəlman tatarlardan (azərbaycanlılardan) ibarət 51 tatar ailəsinin olduğu qeyd olunur. 116 kişi və 58 qadın həmin dövrdə Lehvaz kəndində yaşamışdır.

Lehvaz kəndinin adı Qafqazın 5 verstlik xəritəsində də qeyd olunmuşdur. Kənddə əvvəllər Lehvazın iki fərqli yerleşməsi olub: Birinci Lehvaz və İkinci Lehvaz. Daha sonra bu kəndlər birləşdirilərək Lehvaz adı altında bir kənd yaradılmışdır. Kənddə 1831-ci ildə yalnız 15 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır. Lakin zamanla əhalinin sayı artmışdır: 1873-cü ildə 172 nəfər, 1886-cı ildə 375 nəfər, 1897-ci ildə 346 nəfər, 1904-cü ildə 525 nəfər, 1914-cü ildə isə 836 nəfər azərbaycanlı burada yaşamışdır. 1918-ci ildən başlayaraq kənd erməni təcavüzünə məruz qalmış və sakinləri qırğınlarla deportasiya olunmuşdur.

Sovet hökumətinin qurulmasından sonra Lehvaz kəndinə təkrar qayıdanlar tarixi-etnik torpaqlarına dönə bilmişdir. 1922-ci ildə kənddə 189 nəfər, 1926-cı ildə 145 nəfər, 1931-ci ildə 171 nəfər, 1939-cu ildə 414 nəfər, 1959-cu ildə 724 nəfər, 1970-ci ildə 898 nəfər, 1979-cu ildə 1055 nəfər, 1987-ci ildə isə 1002 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır.

Lakin 1988-ci ilin 23 noyabr tarixində, Ermənistan dövləti tərəfindən Lehvaz kəndində yaşayan azərbaycanlılar deportasiya olunmuş və kənddə indi ermənilər yaşayır. Bu hadisə, kəndin tarixi və mədəni irsinin böyük bir hissəsinin itirilməsinə səbəb olmuşdur. Lehvaz kəndi, keçmişdəki zənginliyi, mədəniyyət və iqtisadiyyatı ilə diqqət çəkən bir yer olsa da, günümüzdə həmin irsin bərpa edilməsi və yad edilməsi hər zaman önəmli bir məsələ olaraq qalır.